В каждой капле отражается солнце

Автор: Карпова Нурыя Гаптуловна

Организация: МБОУ «СОШ №12»

Населенный пункт: Республика Башкортостан, г. Кумертау

Цель: 1. Марий тиште нерген шинчымашым келгемдымаш.

2.Тачысе илышыште шинчымашын кулешлыкше нерген чонышто шижмашым тарватымаш.

3.Кутырымо йылмым вияшдымаш да сценыште калык ончылно шкем кучен мошташ туныктымаш.

Фойеште книга выставкым йӧнештарыме, пырдыжеш Тиште пайремлан келыштарыме йоча сӱрет-влакым пижыктыме.

Кайык йӱк йоҥгалтеш. Чодыра аланыште изи модыш пӧрт воктен доска шога. Тушто «10 декабрь – Марий тиште кече» манын возымо. Доска воктек мераҥ кудал толеш, почешыже – рывыж, шеҥгечыже – маскаиге кечкыж-кечкыж толеш. Доска ончык миен шогалыт, лудаш тӧчат, икте-весыштым тӱкалат.

 

Рывыж. (Маскаигым шӱкенак доска ончык пурен шогалеш)Ӧрдыжкырак шогал, ужат, чылалан шӧйыштен шогалынат! У-ух, могай кӧтырем! (Маскан кугу мӱшкыржым пералта). Ончо, изи шайыкшинчалан нимо ок кой. Тол, тол лишкырак, кӱчык поч! (Шкеж деке мераҥым шупшылеш, ӧндалмыла ыштен, ӱпшыч налеш, шке тӱрвыжым нулалеш, залышке ончалеш) Ы-ых, тамлын ӱпшет, каваршаш!

Мераҥ. Кораҥ манам, пышткойшо, ит шӱраҥышт, чоялыкет дене  мыйым от кучо (мушкындым ончыкта) Теве луд, мом возымо. Пеш моктанышыч, лудын моштем манын.

Маскаиге. (Кокырен-кокырен воштылеш) Тиде шояк мешак лудын кертеш гын, то мыйым балетыште кушта манын ойлыза (пелйола шогалаш тӧча)

Рывыж. Воштылза, воштылза, шкендам ончен воштылза! Воштылза, воштылза, илышлан куаныза! (Марла сӧралын йыр тавалтен колта) Мый дечем моторжо мемнан чодыраште иктат уке! (Койышлана)

Пий опта. Чыланат доска шеҥгек  шылаш тыршат.

Пий. Ам-ам! Ала-кӧм пурлам! (Доска йымак ончалеш) Лекса, лекса, ида лӱд, таче пеш поро улам, мый тыланда сай уверым конденам. (Янлык-влак иктын-иктын доска шеҥгеч лектыт, пий доскаш ончен, лудеш). «10 декабрь – Тиште кече».

Чыланат. Тиште? (Ӧрын ваш ончалыт)

Рывыж. Мемнан чодыраште шиште уло, а тиштым  иктаж-кӧ ужын?

Пий. Теве Начи ден Вачи вашке толын шуыт, чыла пален налыда, нуно тыланда раш умылтарат.

 

(Начи ден Вачи писын ошкыл толыт)

Вачи. Пеш йӧра, пеш йӧра чыланат погынен улыда. (Ондак янлык-влакым, вара залышке ончалеш) Тиште пайремнам тӱҥалынат кертына

Начи. Поро жапда лийже, пагалыме тан-влак.
Вачи. Поро кече, чыла марий родылан.
Начи.  Мландымбаке шукертак лум возын, уремыште теле озалана гынат, марий календарь мыланна кече гыч кечышке, у деч у пайрем кумылым сора.
Вачи. Теве тачат ты залышке погынышо кажне айдемын чонжым поро ныжыл кумыл рўпша манын шонена.

Начи. Пайрем – тиде моткоч сай. Кеч-могай пайремынат шке ойыртемже уло. Тиде мурымаш, куштымаш, весела кумыл. Таче тиде пайремыш ме  пӧлек дене толынна. Кӧ почеламутым каласа, кӧ мурым мура, кӧ куштен пуа._________ «_____» мурым йонгалтара.

 

Начи. Таче 10 декабрь. Марий калыкын моткоч кугу пайремже – Тиште кече, возыктышын, рушлаже письменностьын, шочмо кечыже. Тиде пайрем мемнан илышыштына кугу  верым налын шога.

Вачи. Тиште кече – тиде мемнан ушнан, моштымашнан, возаш тунем шушо калыкын кушкын шумыжо. Возыктышна кужу корным эртен.

Начи. Республикын ончыл шонымашан еҥже-влакын тыршымыштлан кӧра 1998(1990) ий кылме тылзыште Марий Элын Президентше Тиште кечым кугыжаныш пайрем семын эртараш пунчалым луктын.

 

1-ше вўдыш?. Чынжымак, марий тиште кечым ме улыжат 1998 ий гыч веле палемдена, туге гынат тудо калыкнан койыш-шоктышыжым, уш-акылжым да чумыр илышнам пойдарен шогышо моткоч кугу да кўкшын аклыме пайремышке савырнен шуын.
2-шо вўдыш?. Марий тиште... улыжат 1998 (1990) ий гыч палемдалтеш... А ончетше гын, тудын историйже курым-курым торашке, акрет годсо пагытышке шуйналтеш да марий тамгашке миен энерта.
1-ше вўдыш?. Чын, ондак лийын тамга. А 1775 ийын 10-шо декабрьыште Петербург олан кевытлашкыже икымше марий книга лектеш. Тудо «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» манын лӱмдалтын.
2-шо вўдыш?. Тыге шочеш марий тиште, тачысе марий тиштылан негыз пышталтеш.


Вачи. Мутат уке, марий тиштын виян толмыжо, шочмо йылме дене книга-влакын утларак да утларак савыкталт шогымышт тўналтыш жапыште юмын шомак дене кылдалтыныт гын, 19 курым мучаште да поснак 20 курым тўналтыште тудо шке куатшым тўн шотышто литератур йылмынам вияндымашке виктара. 
Начи . Арам огыл тачысе сылнымутна кумданын да чапланен толмо корныжым эн ончычак тиштынан шочмыж дене кылдена. Тугеже йол ўмбалне пенгыдын шогышо тачысе сылнымутна – тиде эше 18 курымыштак шочшо тиштынан эн чолга икшывыже.
Вачи.  Санденак таче марий тиште кечынам ме тудын эн чолга, эн ончылно кайыше марий сылнымутлан – тудын шулдыран поэзийжылан полеклена да пайрем каснам марий поэзийын порсын ярым гай сылне корнылаж-влак дене сорастарена.
Начи . Чынжымак, марий сылнымутлан негызым пышта почеламут корно. Уло кумыл дене ты сомылышко ушнат тунам эше йоршын самырык, а кызыт лўмло писатель-поэт да ученый-влак: Валериан Васильев, Гурий Кармазин, Николай Мухин, Яков Майоров-Шкетан, Никон Игнатьев, Олык Ипай, Герасимов Микай, Шабдар Осып, Яныш Ялкайн да шуко-шуко молат!
2-шо вўдыш?. Кеч таче нуно мемнан дене пырля уке улыт, но корго шонымашышт, чон вургыжмашышт, тыгак чумыр марий илыш радам нунын возен кодымо пашашт да сылнымут корнылашт гочын ўмырешлан калык коклаште кодыт. 
Пий. Но чылажат «Ото» почеламут гыч тўналеш. 1905 ийыште эрык шўлышеш кушшо 17 ияш рвезе Сергей Чавайн йолташыже-влак коклаште уло йўкын йонгалтарен колта: «Колыштса, мый почеламутым возенам!». Тыге кумда тўнян кава мучко марий чонышто иланыше да шке марий калыкше верч вургыж-йўлышо икымше сылнымут корно-влак йонгалтыт. 
2-шо вўдышо. Кызыт тиде почеламутым колышташ темлена.
«Ото»
Ик тымык ото уло мемнан элыште.
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тушто ладыра деч ладыра пушенге кушкеш,
Тушто мотор деч мотор саска шочеш,
Тушто ужар садер лонгаште шўшпык шўшка,
Тушто ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Тушто шудыжат ужаргырак,
Тушто пеледышыжат моторрак.
Тудо отым мый йоратем.
Тушто пушенге руышым мый вурсем.

Маскаиге. Марий сылнымутым виянден колтымаште вес марий ен – Майоров-Шкетан тыршен да сылнымутым тўрло жанр дене пойдарен. Поэзий, драматургий да прозышто шкенжым терген. Шукыж годым Майоров-Шкетаным лудшо-влак мыскара ойлымашыже дене палат, но туге гынат почеламутшо-влак шке куатыштым йомдарен огытыл. Кызыт «Сўан» почеламутшо йонга.

1-ше вўдыш?. Чынжымак, 20 курым тўналтыш – тиде марий сылнымутын шочмыжо да шулдырым шаралтыме пагытше. Тыгак тиде пагытыште ош тўням ужыт икымше роман-влак, шочеш у поэме. 
Меран. Но толеш вўран 37-ше ий. Шучко лийын 38-ше ият. Ме нуным тачат чон корштен шарнена.

Рывыж. Туге гынат ила шочмо мланде пелен Туто пырче. Ава тудым  шепкаште рўпшен, Калыклан патыр эргым куштен.
Маскаиге. Марий сылнымутлан негызым пыштыше калыкнан лўмло эрге-ўдыржо-влакын шер гай шомак радамыштым амыртен огеш керт шем вий.

Рывыж . Угыч одарлана марий сылнымут, поэзий аланышке у тукым толеш.
Пий. Миклай Казаков, Семен Вишневский, Геннадий Матюковский, Осмин Йыван, Василий Рожкин, Чалай Васлий, Анатолий Бик, Макс Майн, Пет Першут, Шадт Булат да шуко-шуко молат. 
Меран. Огеш керт чактарен нуным эсогыл кугу сарын тулжат. 
1-ше вўдыш? Миклай Казаков «Йєратыме поэзий йолташем» почеламут сборникшылан Сталинский премийым налын. Тиде марий поэзийыште кугу кўкшыт лийын.


Вачи. Кугу сарын тул-вўдшо гоч эртыше лўмло поэтна-влак радамышке у тукым ушна. Тиде – Семен Николаев, Михаил Якимов, Валентин Исенеков, Иван Горный, Николай Егоров, Гани Гадиатов, Давлет Исламов, Валентин Дмитриев, Юрий Галютин. У тукым марий сылнымутын памаш толкынышкыжо йонгыдо у шўлышым ешара. Нунын дене пырля поэзий аланыштына эше йєршын норго моло рвезе ден ўдыр-влак вуйым нолтат.
2-ше вўдыш?. Каласаш кўлеш, йонгыдо у шўлышлан поснак кугу йєным 60-шо ийласе эрыкан пагыт ышта. 60-шо ийласе пагытыштак шке шулдыржым Альберт Степанов шаралта.

Начи. Но поснак кугу кугешнымашым луктеш вес Морко эрге – лўмло поэт Валентин Колумбын поэзийже. Тудын порсын гай ярымле, келге шонымаш дене негызлалтше ойсавыртышыже-влак кызытат лудшын чонжым ырыктат, уш-акылжым пойдарат.
Вачи.  Колумб – марий сылнымут тўняште у, ойыртемалтше кўкшыт. Тудын возымо почеламутшо-влак ятыр томышко чумыргат.
2-шо вўдыш?. А рушлашке кусарыме почеламутшо-влакым иктышке ушаш гын? Тудын сылнымут произведенийже-влак Моско журнал-влакын лаштыклажым веле огыл сєрастареныт, посна книга-влак денат ятыр савыкталтыныт. Тылеч посна тудын возымыжым шке шочмо йылмыж дене украин, эстон, финн, венгр, беларус, татар, башкир, чуваш, мордва, удмурт, коми, хакас калык лудын кертын.
Начи.  Чын, марий сылнымут руш але вес йылмышке ондакат кусаралтын, но Валентин Колумб пашаче марий калыкнан тыматле койыш-шоктышыжо, чон поянлыкше нерген кумда тўня мучко эшеат чот кугешнен муралта, тўнясе лудшылан марийын тўргоч ташлыше порылыкшым корго гычак шижаш да умылаш полша.
 

Пий. Умбакыжеэше онайрак лиеш манын, ушанен кодам. А кушталтен ончымыштым ончалмыда шуэш? Айста йодына! Кызыт мый сценыш чолга удыр-рвезе-влакым ужынаю .«____» куштымаш.

 

Начи.  Марий тиште, тыйын куатет нимучашдыме. Шонен кертыныт мо 18 курымышто марий тиштылан, варажым марий сылнымутлан негызым пыштыше-влакын шочыктымо паша саскашт, илен-толын, калык илышын кажне луклашкыже шынен пура да опера марте кушкын, шарлен толеш манын? 
Пий. Тыштат сылнымут мастар-влак тыршат. Теве «Акпатыр» оперлан либреттым Геннадий Матюковский, Осмин Йыван да Михаил Якимов возеныт гын, «Алдиар» оперлан либреттым возымаште поэт Гани Гадиатовын лывырге йылмыжым палемдыман. 
Опера йонга
Вачи. Нуно тачат мемнан уш-акылнам пойдарат, илышнам моктат, марий лўмнернам чапландарат. Нуно тачат шке пўсо пероштым кид гыч огыт мучыштаре! Нуно! – мемнан ондакысе да тачысе мутмастарна-влак! Нуно! – мемнан тачысе да ончыкыжымат чап лўмыштым кўшнє кучышо писатель ден поэтна-влак! А калык вашешыже нунылан шке пагалымашыжым темла, йєратымашыжым полекла, тау мутым ойла.

Начи. Марий сылнымут памашна кечын ташла, кумданеш, келгемеш.
Пий.  Тыгодымак ик тукымым вес сылнымут мастар алмашта.
Вачи.  Кажне илыш йыжыныште у мастар шке мурыжым у семын йонгалтара.
Начи.   Но рўдыжє эре икте кодеш – марий чон, марий пўртўс, марий тўня. 
Пий.  Сценыште – тачысе марий чон, тачысе марий тўня.
Вачи.  Сценыште – марий сылнымутын кызытсе мутмастарже-влак.
Пий. Тугеже, йолташем-влак,  кызыт  Светлана Григорьеван  Марий тиште кече лумеш возымо почеламутшым ______________лудын пуа.

 

Кунам возалтын икымше мутна,

У ошкыл шочын волгыдыш вигак,

Тунам верештын шерге йылмына,

Да муын корныжым марий книга.

Пеледын Марий тиште олыкна,

Шум-чонлан муынна айват ласкам.

Торлалтын ожно йылме солыкна,

Ме кызыт аклена мутер саскам.

Поешт толеш гын шерге йылмына,

Чап лийже тыланет, книга.

Лач сукыр кинде гай ойпогына,

устел умбалне лий, марий книга!


Начи.  Марий тиштылан полеклалтше марий поэзий касна мучашке лишеме.
Вачи.     Илышнам волгалтарымаште марий поэзийын  вийже нимучашдыме.
1-ше вўдыш?. Марий Элнан йол ўмбаке шогалме пагытыште тудо калыклан, неле-йосым сенен, ончыко ошкылаш полшен, сар жапыште тул-шикшым чактарен.
2-шо вўдыш?. Варажымат илышнам волгалтарымаште Поэт да Поэзий ончыл радамыште лийыныт.
Пий. Поэт да Поэзий. Тау тыланет, порсын гай йымыжа, аван ныжыл мурыжо гае шыма, шокшо мутгорно.
Янлык-влак. Тау тыланда, марий сылнымут мастар-влак! 
 

Литератур:

  1. Захарова Э.В. Айдемым паша чапландара: Паша опыт гыч. -Йошкар-Ола: ГОУ ДПО (ПК) С «Марий образований институт»,2007.-60с.
  2.  Интернет гыч налме   да торлымо материал.
  3. Крылов В.В. Ой, книга, книга…: Сценарий-влак.- Йошкар-Ола: ГОУ ДПО (ПК) С «Марий образований институт»,2009.-56с.
  4. Николаева С.Н. Лумчача: Сценарий-влак: Туныктышо-влаклан полыш.- Йошкар-Ола: ГОУ ДПО (ПК) С «Марий образований институт»,2005.-44с.
Опубликовано: 30.01.2015